روابط چین و ایران

1. مروری بر مناسبات باستانی ایران و چین

چین و ایران دو تمدن باستانی هستند كه در بیش از 5000 سال تاریخ خود،‌ همواره دارای روابط دوستانه ای با یكدیگر بوده اند. بنابر مدارک تاریخی، ارتباط ملت های ایران و چین از سده‌ 4 پیش از میلاد آغاز شده است. تمدن های چین و ایران در زمان سلسله هان (از سال 206 پیش از میلاد تا سال 220 میلادی) دارای تاریخ مکتوب بودند. سی ما چیان مورخ معروف چین در کتاب «شی جی (تواریخ)» یادداشت دا وان نه تنها ابتکار بزرگ جان چیان در برقراری رابطه بین امپراطوری چین و مناطق غرب را ثبت کرده، بلکه اشاره کرده است كه امپراطوری اشکانیان در هزاران «لی» فاصله (لی، واحد قدیمی طول در چین، معادل نیم کیلومتر) غرب تازی واقع است. صدها شهر بزرگ و کوچک تابع آن است و هزاران لی مربع مساحت دارد و یکی از بزرگ‌ترین امپراطوری های جهان است. مردم آنجا در تجارت ماهرند و بازرگانان با وسایل حمل و نقل از جمله کشتی به مناطق دیگر جهان می روند.

همان‌طور كه می بینیم،‌ جان چیان در دو هزار سال پیش با عزمی راسخ و به فرمان امپراتور سلسله‌ هان به سوی غرب چین سفر كرده تا با امپراطوری ایران ارتباط برقرار كند و اطلاعات دو طرف را مبادله كند. پس از این دوره، ایجاد جاده‌ زمینی ابریشم كه از سرزمین ایران می گذشت و جاده‌ دریایی ابریشم که از خلیج فارس عبور می كرد، تبادلات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دو امپراطوری چین و ایران را هر چه بیشتر رونق داد و از آن پس تبادلات فرهنگی دو امپراطوری و ملت روز به روز افزایش یافت. این تبادلات فرهنگی در زمان سلسله های تانگ و سون (از سال 618 تا سال 1128 میلادی) به اوج رسید.

در آن زمان بازرگانان، فرستادگان، روحانیان، مبلغان مذهبی، هنرمندان و مقامات بلندپایه گروه گروه به چین سفر می كردند به طوری كه بیش از 5000 ایرانی در شهر چانگ آن (شی آن امروزی) ساکن شده بودند؛ که این نشانگر دامنه گسترده تبادلات بین دو کشور بود. اکنون درمناطق شین جیانگ، نین شیا، شی آن، فو جیان و گوانگ دون در چین، و شهرهای اصفهان و تبریز در ایران آثار مربوط به این تبادلات باقی است. در آن زمان نقاشی، موسیقی، خراطی، قلمزنی، ظروف چینی و سفالی، سکه و سایر هنرهای دستی، تاثیر زیادی در فرهنگ دو کشور گذاشته بود. جاده‌ باستانی و زمینی ابریشم که در چین از شی آن چین شروع می شد و با گذر از ایران به دریای مدیترانه می رسید، نشان دیرینه روابط دوستانه دو امپراطوری چین و ایران بوده است. در سده های اخیر چین و ایران كه به کشورهای نیمه مستعمره تبدیل شده بودند، در روند مبارزه با استعمار، تجاوز خارجی و امپریالیسم دوستی عمیقی برقرار کردند و از یکدیگر تاثیر پذیرفتند. پس از برقراری روابط دیپلماتیك بین ایران و چین، به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران، تبادلات و همکاری دو کشور در زمینه های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی به طور قابل ملاحظه ای پیشرفت کرده و روابط دو کشور الگویی از همکاری جنوب – جنوب شده است.

2. مروری بر روابط سیاسی دو کشور

چین و ایران در امور منطقه ای و بین المللی همکاری و رایزنی نزدیکی داشته اند. در سال 2000 میلادی، وزارتخانه های امور خارجه دو کشور سازوکار رایزنی سیاسی را رسما ایجاد کردند و رفت و آمدهای مکرر مسؤولان دولت های دو کشور شاهدی از روابط خوب دو کشور است.

درباره روابط چین و ایران، در آغاز قرن جدید در تاریخ پنجم مه سال 2001 میلادی، هو جین تائو، معاون رییس جمهوری وقت خلق چین و همراهانش به دعوت مرحوم دکتر حبیبی معاون اول سید محمد خاتمی، رییس جمهور وقت ایران، به ایران رفتند و با استقبال گرم و صمیمانه مقامات ایران مواجه شدند. آقای حبیبی در مراسم خیرمقدم به آقای هو جین تائو گفت كه مردم دو کشور چین و ایران دوستی عمیقی دارند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، سطح روابط دوستانه و همکاری دو جانبه ارتقاء یافته است. ایران امیدوار است كه سفرهو جین تائو، معاون رییس جمهوری وقت خلق چین دوستی و همکاری دو کشور در آغاز سده جدید، در همه جوانب توسعه یابد و دو کشور زمینه ها و راه های جدیدی برای توسعه همکاری های دوستانه به ویژه در زمینه های اقتصادی، تجاری، علمی و فنی و فرهنگی پیدا كنند. همکاری ایران و چین دارای زمینه ها و امکاناتی مساعد و آینده درخشانی است. آقای هو جین تائو هم در دیدارخود گفت كه چین به توسعه روابطش با ایران اهمیت زیادی می دهد و تقویت همکاری دوستانه بین دو کشور در همه جوانب، سیاست دائمی دولت چین است. سفر من نیز نشانگر توجه زیاد چین به توسعه روابط با جمهوری اسلامی ایران است. ما امیداواریم دو کشور برای پیشبرد هر چه بیشتر مناسبات دوستانه تلاش كنند.

مناسبات سیاسی دو کشور چین و ایران، از زمان برقراری در 16 اوت 1971 میلادی، پیوسته توسعه یافته است. به ویژه در 20 سال گذشته روابط و همکاری دوستانه چین و ایران با موفقیت رو به گسترش بوده است. مسؤولان و مقامات ایرانی زیادی به چین سفر كرده اند كه از جمله آنها می توان به آیت الله هاشمی رفسنجانی، رییس مجلس شورای اسلامی ایران در ژوئن سال 1985؛ آیت الله خامنه ای، در زمان تصدی سمت ریاست جمهوری اسلامی ایران در سپتامبر 1989؛ حجت الاسلام کروبی، رییس مجلس شورای اسلامی در دسامبر سال 1991؛ آیت الله هاشمی رفسنجانی، رییس وقت جمهوری اسلامی ایران در سپتامبر سال 1992؛ آقای حبیبی، معاون اول رییس جمهوری در اوت سال 1994 اشاره كرد. سید محمد خاتمی، رییس جمهوری در روزهای 22 تا 26 ژوئن سال 2000 نیز به دعوت جیانگ زه مین، رییس جمهوری وقت به چین سفر كرد و با رییس جمهوری و مقامات عالی رتبه دیگر چین گفت و گوهایی انجام داد. ماه ژوئن سال 2012، احمدی نژاد، رییس جمهوری وقت ایران در راس هیاتی متشکل از وزیران خارجه، نفت، فرهنگ و ارشاد اسلامی از چین دیدار کرده و در نشست سران سازمان همکاری شانگهای شرکت کرد. ماه اکتبر سال 2013، علی لاریجانی، رییس مجلس ایران نیز از چین دیدار کرد. ماه مه سال 2014، حسن روحانی، رییس جمهوری ایران از چین دیدار کرده و با شی جین پینگ رییس جمهوری کنونی چین دیدار و گفت و گو کرد.

از سوی دیگر، از مسؤولان چینی که به ایران سفر كرده اند، می توان از آقای وانگ لی، رییس کمیته دائمی کنگره ملی خلق چین (مه سال 1990) ؛ لی پن، نخست وزیر چین (ژوییه سال 1991)؛ یان شان كن، رییس جمهوری خلق چین (اکتبر سال1991) چیائو شی، رییس کمیته دائمی کنگره ملی خلق چین (نوامبر سال 1996)؛ تانگ جیا شوان،‌ وزیر امور خارجه (فوریه سال 2000)؛ هو جین تائو، معاون رییس جمهوری خلق چین (ژانویه سال 2001)؛ جیانگ زه مین، رییس جمهوری خلق چین (آوریل سال 2002)، لی چانگ چون، عضو دائمی دفتر سیاسی کمیته مرکزی حزب کمونیست (سپتامبر سال 2010) نام برد.

3. همکاری اقتصادی چین و ایران

تبادلات تجاری دوجانبه چین و ایران از سال 1950 شروع شد و حجم تجاری دو کشور در سال 1998 به مبلغ 1. 215 میلیارد دلار رسید که 657 میلیون دلار سهم صادرات چین به ایران و 558 میلیون دلار سهم صادرات ایران به چین بود. حجم تجارت دوجانبه در سال 2012 به حدود 50 میلیارد دلار رسید و چین اکنون شریک اول تجاری ایران به شمار می رود. صادرات عمده چین به ایران تجهیزات و دستگاه های الكترونیكی و محصولات شیمیایی و واردات عمده چین از ایران نفت بوده است. سنگ معدن کروم، پلی استیلن، پنبه، پلیمر، کشمش، پسته و غیره سایر اقلام وارداتی چین از ایران را تشکیل می دهد.

همکاری اقتصادی، علمی و فنی چین و ایران از سال 1982 پیوسته رو به رشد بوده است. در آوریل سال 1985 شورای مشترک اقتصادی، بازرگانی و علمی و فنی چین و ایران تشکیل شد و تا کنون 9 جلسه برگزار كرده است. زمینه های همکاری دو کشور به منابع انرژی، حمل و نقل، ماشین آلات، مصالح ساختمانی، استخراج معادن، زغال سنگ، مواد شیمیایی، فلزات رنگی و غیره مربوط می شود. پروژه های عمده همكاری دو كشور عبارتند از: ساخت متروی تهران، کشتی سازی، ساخت کشتی های نفت کش، ساخت کارخانه های تولید سیمان، ساخت و نصب مجموعه‌ مولد در كارخانه های تولید برق زغالی، ساخت و نصب تجهیزات تولید برق آبی و غیره. در روزهای 21 تا 26 ژوییه سال 2000 میلادی، هیاتی به سرپرستی آقای وو شی شیون، معاون رییس اداره پست چین به ایران سفر کرد. در روزهای 11 تا 16 نوامبر همان سال آقای ون که گان، رییس اداره هواشناسی چین به ایران رفت و مذاکراتی با مقامات ایرانی برگزار كرد. در حال حاضر چین و ایران درباره «قرارداد اجرای پروژه انتقال نفت خام کشورهای اطراف دریای خزر»، «قرارداد اجرای برنامه های اکتشافی در اطراف شهر كاشان»، « قرارداد همکاری بین شرکت جن وو و شرکت ملی نفت ایران در زمینه‌ منابع انرژی» به توافق دست یافته اند.

در سال های اخیر، چین و ایران در زمینه هایی چون نفت و پتروشیمی، صنایع تولیدی و فراوری، راه و ترابری، برق رسانی به همکاری همه جانبه پرداخته و به توسعه روابط دو کشور در زمینه های دیگر یاری کرده است. به طوری که بسیاری شرکت های چینی در زمینه انرژی، خودروسازی و فلزات در ایران دفاتر خود را راه اندازی کرده و سرمایه گذاری کرده اند و بسیاری شرکت های ایران نیز وارد چین شده اند. همچنین همکاری دو کشور در زمینه سرمایه گذاری مستقیم و صدور نیروهای کار نیز نزدیک تر شده است.

اکنون چین در حال پیشبرد اصلاحات و درهای باز بوده و همکاری و تبادلات بین المللی این کشور روز به روز گسترده تر شده است. اقتصاد چین و ایران مکمل یکدیگر بوده و دو کشور در زمینه های انرژی، ساخت تاسیسات زیربنایی، صنایع تولید و غیره نیروی بالقوه برای همکاری وجود داشته و دورنمای آن بسیار درخشان است.

4. همکاری دو کشور در زمینه های دیگر

رفت و آمد مقامات و همکاری دو کشور در زمینه روابط فرهنگی، آموزش و پرورش، دانش و فناوری سال به سال افزایش می یابد. در سال 1972 هیات های دانشگاه های معروف چین و ایران و تیم های ورزشی دو کشور دید و بازدید كردند و وزارت امور خارجه ایران، نخستین بار دو دانشجو را برای فراگیری زبان چینی به پکن اعزام کرد. به دنبال آن، دو کشور چین و ایران دانشجویان خود را به صورت متقابل به دانشگاه های یكدیگر اعزام کرده و سپس تبادلات و همکاری های دو کشور در زمینه های پزشکی، باستان شناسی و صنایع دستی توسعه یافت. در سال 1975 دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران بورس تحصیلی زبان چینی را ایجاد کرد و در همان سال استادان ایرانی برای تدریس زبان فارسی به چین اعزام شدند. این روند تاکنون ادامه داشته است. اکنون دردانشگاه پکن، دانشگاه زبان های خارجی پکن، دانشکده زبان های خارجی شانگهای و دانشگاه زبان های خارجی لو یانگ کلاس های آموزش زبان فارسی و در دانشگاه شهید بهشتی تهران، رشته زبان چینی دایر است. در دهه 80 قرن 20 میلادی و پس از دید و بازدید رهبران و مقامات بلندپایه دو کشور، تبادلات فرهنگی بین چین و ایران وارد مرحله جدیدی شده است. در سال 1983 دو کشور چین و ایران قرارداد همکاری های فرهنگی و علمی و فنی امضا کردند. برنامه همکاری رادیو و تلویزیونی در سال 1986 تصویب شد و طرفین در زمینه های فرهنگی، آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، جهانگردی، باستان شناسی، فیلم و سینما و هنر و غیره به تبادلات و همکاری وسیع پرداختند. مراکز علمی و آموزشی دو کشور بر اساس این قراردادها سال‌ها است همکاری می کنند. در سال 1989 مرکز پژوهش های فرهنگی ایران در دانشگاه پکن و در اواسط دهه 90 قرن 20 مرکز پژوهش های فرهنگی چین در تهران تاسیس شد. همراه با گسترش همكاری ها و نزدیك تر شدن روابط دو كشور بسیاری از آثار ادبی برجسته ایران مانند شاهنامه فردوسی، مثنوی مولانا، دیوان حافظ، گلستان و بوستان سعدی، رباعیات خیام و غیره به زبان چینی ترجمه، چاپ و منتشر شده است.

اسناد مهم بین چین و ایران

«اطلاعیه برقراری روابط دیپلماتیک چین و ایران» (1971)

«توافقنامه همکاری دولت جمهوری خلق چین و جمهوری اسلامی اسلامی ایران در زمینه فرهنگ، دانش و فناوری» (1983)

«بیانیه مشترک جمهوری خلق چین و جمهوری اسلامی ایران» (2000)

«توافقنامه چارچوبی همکاری جمهوری خلق چین و جمهوری اسلامی ایران در زمینه نفت» (2002)

«توافقنامه دولت جمهوری خلق چین و جمهوری اسلامی ایران درباره کشتیرانی تجاری» (2002)

«یادداشت تفاهم چین و ایران درباره امضای طرح اجرایی سفر گروه های گردشگری چین به ایران» (2006)