با وجود گوناگونی مسلمانان چین ، آن ها مدت بیست سال است در حال تثبیت هویت و مذهب همچنین ساخت و یا بازسازی مساجد ، انتشار اطلاعات اسلامی در جهان، ترجمه متون مذهبی... بوده اند.مانند مسلمانان دیگر نقاط جهان تلاش های آنان در زمینه های علمی نیز بوده است.در ابتدا، اوایل دهه 80 تحصیل مختص به مساجد بود ولی به سرعت مردم به صورت فردی یاگروهی، هم بدر محله ها و هم در استان ها مدرسه های عربی و یا چینی-عربی به علاوه موسسات بسیاری در سراسر کشور راه اندازی کردند طبق آمار گرفته شده در سال های 2000 و 2002 در استان های شین جیان، گان سو ، نین شیا، هن نان.. شاهد رشد فوق العاده مسلمانان در این مناطق بودیم.
رهبران مذهبی مسلمان در چین همیشه از کمبود پیروان هم کیش ، کمبود اطلاعات و دانش مذهبی... ساخت و گسترش مدارس به کسب علم و تحصیلات کمک می گند، همچنین پاسخگوی نیاز زنده نگه داشتن اسلام بین پیروان مذهبی آن در سراسر چین می باشد.برای تمام کسانی که با وجود تمامی سرکوبی ها برای تمامی فعالیت های مذهبی خود از تلاش و تحصیل دست نکشیده و با سیاست های کاری خود پیش رفته اند.
با توجه به تصمیمات گرفته شده در سال های 1985 و 1993 که منهی به خصوصی سازی مدارس شد،هدف اصلی این مسلمانان جبران این مسایل و فراهم آوری امکانات برای کسانی که به دلایل اقتصادی قادر به استفاده از مدارس خصوصی نیستند ،مخصوصا دختران برای یادگیری مسایل علمی در دنیای اسلامی بود. تحصیلات و مدرنیزه شدن موصوعات بحث و بررسی و رقابت جنبش های مذهبی بوده است. این مباحث در مورد مدارس ابتدایی یا راهنمایی دولتی نیست، گرچه شرایط بسیار سخت بوده زیرا این مدارس با وجود تمام تلاش ها در نقاط اطراف همچنان در سطح پایین قرار دارند.با توجه به محققان هویی سطح مدارس در این منطقه بدلیل غیر متمرکز سازی پایین امده،یکی ار آن ها توضیحاتی در این مورد داد که به نظر تمی آید تنها یک مورد خاص باشد. " برای برآورده کردن نیاز های یک مدرسه ، با هزینه های رو به بالا ، حیاط مدرسه تبدیل به پارکینگ تاکسی ها و کامیون ها شده و توالت های مدرسه به سرویس بهداشتی عمومی مبدل شده است." او همچنین از کمبود های مالی برای پرداخت هزینه های معلم ها صحبت کرد و ابراز تاسف کرد که بسیاری از شاگردان مجبورند بعد از ساعات مدرسه کار کنند. این بدین معناست مکه تاها جایی که کتاب هایشان را باز می کنند سر کلاس درس است. در سال 1997 مدرسه یک سوم شاگردان خود را از دست داد، ولی از آنجایی که مدارس عمومی تحت مسئولیت مقام های مرکزی و محلی بوده و محلی ها نفوذ کمی روی تصمیمات آن ها دارند، مباحثات بیشتر پیرامون مدارس خصوصی ، که مسلمانان خود تاسیس کرده و قدرت مانور در آن را دارند.
یک مطالعه روی توسعه نام گذاری مدارس امکان سنجش استقلال آن ها را ممکن می سازد.م برای مشاهده فعایت های مسلمانان و هم اینکه قدرت های سیاسی امروزه چگونه زندگی مسلمانان را کنترل می کند. در حقیقت تحصیلات از لحاظ سیاسی مساله بسیار مهمی به شمار می رود، زیرا افراد زیادی در سطوح مختلف با یکدیگر آشنا می شوند.مقامات تصمیم گرفتند در مناطق اویگور شین جیانگ کنترل رو دروس مذهبی و زبان را بیشتر کنترل کرده و سخت گیری ها ی بیشتری صورت داده اند. تحصیلات مذهبی که از دهه 80 بسیار فراگیر شده بود در سال 1996 بدلیل آشوب های مناطق ختن گلجا...ممنوع شد.از آن زمان به بعد روند بازگشت بسیار آهسته بوده در سال 2002 روحانی ها اجازه تدریس به یک یا دو شاگرد و فقط با نظارت دفاتر مذهبی و مقامات دولتی کسب کردند همان طور که می توان دید نزدیک به صد دانش آموز در این مدارس در استان های چین مشغول به تحصیل هستند. در استان شین جیان محدوده سنی برای آغاز دروس مذهبی ار 18 سالگی است و به صورت سختگیرانه در حال اجرا می باشد و بازگشایی چنین مدرسه ای در جاهای دیگر کشور امکان پذیر نمی باشد.فقط یک مدرسه قآنی در استان ارومچی مشغول به کار است.مباحث اولیه به زبان عربی تدریس می شود.در سال 2002 تصمیماتی جهت مراتب زبان شناسی گرفته شد –ولی هیچوقت عملی نشد و آن حذف زبان اویگوری در دانشگاه ها بود. علاوه بر این تحصیل در مدارس غیر دولتی برای فرزندان ایوگور ها بدلیل فقر خانواده ها مخصوصا در نواحی جنوبی سخت است.حتی نه سال اول که اجباری است.این بدان معناست که بچه هایی که از خانواده های متوسط به بالا نیستند شانس خیلی کمی برای ادامه تحصیل در درجات بالا را دارند.اگر خانواده ها بخواهند این نمبودهای آموزشی را با مدارس مذهبی جبران کنند ، مجبورند تا بچه ها به سن 08 سالگی برسند یا اینکه آنه ها را به پاکستان بفرستند، البته اگر توان مالی آن را داشته باشند و یا اینکه در صورت برقراری تماس با مدارس قرآنی فرزندان خود را به آن مدارس بفرستند ریسک تحصیل در مدارس غیر قانونی بسیار بالاست.همچنین محدودیت های تحصیلی مخصوصا در شهرهایی مانند ختن پسرهای 12 تا 14ساله را برای کمک به خاندواده هادر مخارج زندگی مجبور به کار،مسافر کشی یا بار کشی میکند.در هر صورت حتی با فارق التحصیل شدن از دانشگاه بدلیل مسلط نبودن به زبان چینی همچنان در مقایسه با دیگر چینین ها شانس بسیار کمی در پیدا کردن شغل مناسب و استخدام در ادارات را دارند. بنابراین هیچ جای تعجب نیست این جوانان که از همه راه ها ناامید شده اند تحت تاثیر موعظه های گروه های اسلامی به آن ها بپیوندند.تعدادی از آن ها که مظنون به همکاری با جنبش حزب التحریر (حزب آزادی) بودند در سال 2001 در شین جیانگ دستگیر شدند.
در استان های دیگر چین شرایط بسیار متفاوت است زیرا صحبت از مسلمانان چینی با زبان هویی است.تقابلات نه فقط با پایتخت بلکه با مقامات دولتی نیز هست..
از مدارس مسجد تا مدارس خصوصی
در چین حدود 40،000 مسجد وجود دارد و و در هر کدام مدرسه ای .گرچه تمام روحانی ها در این مساجد شاگرد ندارند.جدا از محدودیت های دولتی در شین جیانگ، این موضوع می تواند به دلیل خستگی و کهولت سن روحانی ها باشد. در ین صورت شاگردان می توانند براحتی به مساجد دیگر بروند ، تعداد متوسط شاگردان در هر مسجد بیست نفر است، در بعضی مساجد ضا و امکانات بهتری فراهم شده و روحانی ها بهتر درس می دهند.این دانش آموزان معمولا پسر هستند و عموما از استان های شمال غربی چین. مدارس مسجد برای دختران نیز برگزار می شود، ولی برای زنان هیچ گونه کلاسی وجود ندارد. بیشتر این دانش آموزان تا مقطع ابتدایی درس خوانده و بعضی دیگر بی سواد هستند. بعضی از این شاگردان از مسافت های دور به این شهر می آیند، هزینه تحصیل و سکونت آن ها توسط مدارس پرداخته می شود.
