روابط خویشی و انسانی در فرهنگ چین

چین یک کشور شرقی است که سنن آن ریشه در باورهایی به قدمت ده‌ها قرن دارد. یکی از این سنن که از اهمیت ویژه ای برخوردار است، «احترام به بزرگ ترها» است. ریشۀ این سنت در باورهای عمیق دینی و اجتماعی - فلسفی مردم چین و عموماً شرق است که در آن بزرگداشت نیاکان جایگاه بلندی دارد.

اهمیت این سنت چنان زیاد است که داستان پردازان قدیم و جدید از پرداختن به آن در قالب توصیفات و مکالمات بین قهرمانان ناگزیر هستند. در مطالعۀ داستان یا رمانی که ماجراهایش در چین می گذرد، این موضوع از نکاتی است که جلب توجه می کند.

به عنوان نمونه «پرل باک» نویسندۀ آمریکایی در کتاب‌های خود از جمله کتاب «خاک خوب»، به جنبه‌ای منفی و آزاردهنده، یعنی احتمال سوء‌استفاده از این سنت، اشاره می کند. وان لون قهرمان کتاب «خاک خوب» عمویی ولنگار دارد که با آگاهی از برخوردِ ناگزیر احترام آمیزِ وان لون، مقدار زیادی از بار زندگی خانوادۀ پرجمعیت خود را به دوش او انداخته و گویی هرگز از رانده شدن باکی ندارد. او فقط زمانی به وان لون و یا زنش مراجعه می‌کند که نیازی داشته باشد.

در چنین دیدگاهی، روابط انسانی و خویشی بر اساس «پیش زادگی» و نه بر اساس حقوق و ثابت و یکسان انسانی، یا به عبارت دیگر «عدالت کور» تعریف می شود.

در زبان چینی برای خطاب محترمانه به مرد غریبۀ مسن تر عبارت «شیان شِن» xian sheng 先生 که ترجمۀ تحت اللفظی آن «پیش زاده» است و در زبان‌های دیگر معادل خطاب محترمانۀ «آقا» در زبان فارسی برای آن به کار می رود، استفاده می شود.

اهمیت چنین پدیده‌ای را در فرهنگ‌های خاورمیانه ای نیز به چشم می خورد. به عنوان نمونه از کتاب مقدس، ماجرای برکت دادن پدر حضرت یعقوب به برادر دوقلوی او تنها به دلیل «نخست زاده» بودنش از مشهورترین موارد است. گر چه در این روایت بنا به کتاب مقدس مرجوع مسیحیان، حضرت یعقوب از پسِ «تمهیداتی» «برکت پدر» را از آن خود می کند، اما در ادامۀ همین کتاب و فرهنگ‌های بزرگ و کوچک موجود در خاورمیانه، اندک نشانه ای از کاسته شدن اهمیت «نخست زادگی» و «پیش زادگی» به چشم نمی خورد.

از موارد شایان توجه در این باره در فرهنگ ایرانی، تفاسیر استادان ادبیات فارسی بر افسانۀ رویارویی رستم و سهراب و در نهایت کشته شدن سهراب به دست پدرش رستم است که بار بزرگی از این تفاسیر را اهمیت نگاه آیندگان به گذشتگان و نسل جدید به نسل قدیم در فرهنگ شرق بر دوش می گیرد.

«احترام به معلم» نیز از جمله سننی است که ارتباط تنگاتنگی با سنت «احترام به بزرگ‌تر ها» یا «احترام به پیش زادگان» دارد. در تمدن‌های ماقبل تمدن‌های صنعتی و مدرن، در همۀ فرهنگ‌ها و مناطق باور غالب بر این بوده است که بزرگ‌ترها بیشتر می‌دانند و قابلیت آموزگاری دارند. زیرا در آن تمدن‌ها بخش بزرگی از دانش‌ها بر اساس تجربه به دست می‌آمد و کسی که عمر و مجال بیشتری برای تجربه اندوزی داشته، بالطبع بیشتر نیز می داند. به قول ضرب‌المثل فارسی «دود از کنده بلند می شود». اما به هر حال، دانش از جمله مواردی است که استثنائاتی را ایجاد می کند. به قول استاد سخن سعدی، هنرمند هر جا که رود قدر بیند و بر صدر نشیند. بنا به سنتی کنفسیوسی فردی که تقاضای آموختن از آموزگاری دارد، تحفه ای برایش می‌برد و خطاب «لائو شی» (به معنی معلم) به یک فرد، که پس از نام او می آید، خطابی بسیار احترام آمیز است.

در سفری که به شهر جین ده جن، مرکز باستانی صنعت چینی آلات پیش آمده بود، خانم فروشندۀ یک مغازۀ چینی آلات با اهدای تحفه ای از مغازه اش، به اصرار از من می خواست که به دخترش که در مقطع راهنمایی درس می خواند، زبان انگلیسی یاد بدهم. بعد از آن که به او توضیح دادم که من در این شهر زندگی نمی کنم، برای آن که کاملاً ناامیدش نکنم، اضافه کردم که می توانم از طریق اینترنت به سؤال های او جواب بدهم.

از سی سال پیش و پس از اجرای سیاست اصلاحات و درهای باز که موجب تماس و رفت و آمد خارجیان بسیاری به چین و متقابلاً مهاجرت و گردشگری و سفرهای تحصیلی چینیان زیادی در خارج از کشور شده است، نیاز به آموزش زبان‌های خارجی، علی الخصوص زبان انگلیسی رشد فزاینده ای یافته است. بدیهی است که روش‌های کلاسیک مانند تحصیل و فراگیری زبان خارجی در آموزشگاه‌ها و استفاده از امکانات صوتی و تصویری دیجیتال نخستین و برترین شیوه ای است که مردم و جوانان به این منظور استفاده می کنند. اما اگر برای یک چینی امکان تماس و ارتباط و کمک گرفتن از یک فرد خارجی وجود داشته باشد، نهایت احترام و سپاسگزاری را در ازای هر واژه یا چیز جدیدی که می آموزد، به دوست خارجی اش ابراز می کند و بسیار متداول است که از او با خطاب «لائو شی» یاد می کند. ناگفته نماند که رابطه امری دو سویه است و همان طور که اشاره کردم شکل گیری سطح آن به عوامل متعدد و متنوعی بستگی دارد. از این رو جای شگفتی نیست که یکی از نخستین پرسش هایی که چینیان در زمان آشنا شدن با یک غریبه، حتی یک خارجی، می پرسند، سن و سال و وضعیت تأهل او است.

شنوندگان گرامی، امیدوارم برنامۀ این هفتۀ «چین از نگاه خارجی» مورد پسند شما واقع شده باشد. تا هفتۀ آینده و برنامه ای دیگر، بدرود.