فارسی در چین:‌ از شهرت و محبوبیت سعدی تا فارغ‌التحصیلی ۶۰۰ دانش‌آموخته

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم ،‌ برخی از محققان عقیده دارند که خط فارسی از طریق خراسان به چین وارد شده است. با این حال، دقیقاً مشخص نیست که زبان فارسی در چه تاریخی وارد چین شده، اما آنچه مسلم است زبان فارسی از زمره زبان‌هایی بوده که بر زبان و فرهنگ مردم چین تأثیر به‌سزایی گذاشته است.

با گسترش تجارت بین شرق و غرب و فزونی رفت و آمد بین مردم چین و ایران، تأثیر و نفوذ متقابلی بین زبان این دو کشور به وجود آمده و کم‌کم گسترش چشمگیری داشته است. اوج نفوذ فرهنگ فارسی و عربی در چین مربوط به دوره یوآن است و اشعار فارسی و عربی و کلمات پندآموز و دعای خیر نوشته شده روی ظروف چینی دوره مینگ از نظر هنر نویسندگی و همبستگی اشعار و نقوش بسیار جالب توجه است. این ظروف غالباً سفارشی و برای مسلمانان ساخته شده است.

وجود هزاران نفر ایرانی که به انحای مختلف وارد سرزمین چین می‌شدند، چه آنهایی که به صدارت و مقامات عالیه می‌رسیدند و چه تجار و مذهبی‌ها همه سعی در اشاعه فرهنگ و زبان فارسی در چین را داشته‌ و باید گفت که در این امر تا حد زیادی موفق بوده‌اند.

علاوه بر این، زبان فارسی در چین زبان فرهنگی و دینی مسلمانان بوده است و هنوز هم در آموزشگاه‌­های اسلامی که زبان چینی "نظام آموزشی مسجدی" خوانده می‌شود، زبان فارسی برای دانشجویان معارف اسلامی تدریس می‌­شود. واژه هوی هوی که امروزه در زبان چینی به معنای مسلمان است، در چین قدیم معنای فارسی زبان و زبان فارسی داشت و چون فارسی زبان دینی و فرهنگی مسلمانان بوده، به تدریج هوی هوی در زبان چینی معنای مسلمان گرفته است. مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که ورود اسلام به چین بر بال‌­های زبان فارسی بوده و مطالعات اسلامی با این زبان دلنشین در دل‌­های مردم آن دیار رخنه کرده است. بدین سان، هنوز نیت نمازهای یومیه، اسامی نمازها، شعائر اسلامی و جملات رسمی در عقد و ازدواج و بسیاری موارد دیگر هنوز به زبان فارسی ادا می‌شود، نباید تعجب کرد. علاوه بر آن، بسیاری از اصطلاحات اسلامی که در ایران به زبان عربی استفاده می­‌شود، در چین به زبان فارسی بیان می‌­شود.

حسن ذوالفقاری، استاد زبان و ادبیات فارسی و عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، کمتر از یک‌سال است که برای تدریس زبان فارسی به دانشگاه شانگهای چین اعزام شده است. ذوالفقاری در روزهای آخرین حضورش در ایران درباره خطر تعطیلی و خاموشی کرسی‌های زبان فارسی در رسانه‌ها هشدارهایی داده بود. کارشناس معاونت بین‌المللی بنیاد سعدی در چین گفت‌وگویی با وی داشته که برای انتشار در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار گرفته است. ذوالفقثاری در این گفت‌وگو به بررسی پیشینه زبان فارسی در چین، وضعیت امروز زبان فارسی،‌ آسیب‌ها و راهکاری این زبان در کشور پهناور و پرجمعیت چین پرداخته است. بخش نخست این گفت‌وگو به شرح ذیل است:

* تسنیم: برای شروع اجازه دهید که پیشینه‌ای از حضور زبان فارسی در کشور چین بدانیم،‌ اساساً زبان فارسی از چه سابقه‌ای در این کشور برخوردار است؟

زبان فارسی، سابقه‌­ای بسیار کهن در کشور پهناور چین دارد. قدیمی­‌ترین اثر مکتوب در چین نوشته‌­ای به زبان پهلوی بر سنگ مزار بانویی به نام ما (پهلوی: مانوش)، همسر سردار سولیانگ (پهلوی:فرخزاد)، متعلق به تاریخ 260/874 میلادی، است که در شیان، مرکز استان شنسی یافت شده است. در دوره سلسله یوان (769-658/ 1368-1260م) فارسی زبان نخستین بیشتر سرزمین‌­های آسیایی مرکزی بود که بسیاری از ساکنان آن به چین مهاجرت کرده بودند. گذشته از این، سلسلۀ یوان مناسبات نزدیکی با ایلخانان ایران داشتند و جوامع مسلمان چینی دربردارنده گروه‌­های بزرگی از ایرانیان و فارسی زبانان غرب آسیا بودند؛ بنابراین سه زبان رسمی در دیوان و نظام آموزشی سلسله یوان، چینی، مغولی و فارسی بود. در 688/1289 میلادی قوبیلای قاآن، حاکم مغول مدرسه‌­ای برای پسران صاحب منصبان و ثروتمندان مسلمان تأسیس کرد که مدرسی از مدرسه هان لین، احتمالاً به نام افتخارالدین، مسئول تدریس در آن شد. شاگردان این مرکز، پس از یادگیری فارسی، به دیوان‌های حکومتی می‌­پیوستند تا به عنوان مترجم به کار بپردازند.

ترجمه متون فارسی به چینی نیز به احتمال بسیار در دوره یوان خواهان یافته بود. در همین زمان کتابی با عنوان «نسخه­‌های دارویی مسلمانان» مشتمل بر نام گیاهان، برخی به خط فارسی، برخی به صورت حروف‌­نگاری به خط چینی و برخی ترجمه شده به چینی، تألیف شد که چهار جلد آن هم‌­اکنون در کتابخانه دانشگاه پکن نگهداری می‌­شود.

* تسنیم:‌ زبان فارسی در متون اسلامی چین نیز جایگاه ویژه­‌ای داشته است، در این مورد نیز توضیح بدهید؟

در سال 815/1407 میلادی، مینگ چنگ جو فرمانی به چینی و مغولی و فارسی در حمایت از اقلیت­‌های مسلمان صادر کرد. همچنین در دوره مینگ برخی علمای مسلمان چینی مانند چانگ جی می (1019-1081/1610-1670م) و لیوجی (1070-1143/1660-1730م) آثاری را از فارسی به چینی برگرداندند یا از متون فارسی برای تألیفات خود موادی استخراج کردند. با این همه، از اواسط این دوره، تماس با کشورهای مسلمان رو به کاهش رفت و شمار کسانی که در سی یی­گوان فارسی می‌­دانستند، بسیار اندک شد. برخی مدرسان مسلمان، آثار اسلامی را در خانه­‌های خود به فارسی تدریس می­‌کردند؛ اما با گذشت زمان، در آموزش «دینی» عربی جانشین فارسی شد، هرچند که در برخی مساجد آموزش به هر دو زبان انجام می‌­شد. تکلم به زبان فارسی و خواندن متون به این زبان در سراسر این دوره همچنان در میان مسلمانان رواج داشت و البته به تدریج چینی زبان نخست گفتاری آنان شده بود. از سده نهم هجری/ پانزدهم میلادی دو کتیبه فارسی یکی در مسجد خیابان نیو و دیگری در مسجدی در سان لی هه، هر دو در پکن باقی است که آسیب بسیار دیده است و نوشته‌­های آن­ها به سختی خوانده می‌­شود.

ترویج و گسترش زبان فارسی ,

* تسنیم:‌ از چه زمانی به بعد رونق زبان فارسی در چین کمرنگ­‌تر نسبت به سابقه­‌ای که بیان کردید،‌ شد؟

پس از ظهور سلسله چینگ (1054-1329/1644-1911م) به ویژه با منسوخ شدن تقویم مسلمانان در 1080/1669 میلادی دیگر کسی به خوبی فارسی نمی‌­دانست. در مدرسه­‌ها 14 اثر کلاسیک خوانده می‌­شد که جلد اول آن مشتمل بر مطالبی درباره صرف عربی به زبان فارسی و از دیگر مجلدات آن «گلستان» سعدی، «مرصاد العباد» ابوبکر عبدالله بن محمد رازی و «اشعةاللمعات» عبدالرحمان جامی بود. برخی مسلمانان پکن هنوز نسخه­‌هایی از آثار کهن زبان فارسی نظیر «گلچین مصباح» و نسخ خطی قرآن را در اختیار دارند که در شماری از آن­ها عناوین سوره‌­ها و تفاسیر در حاشیه و بین سطور به فارسی است. موزه ملی پکن نیز چهار لوح چوبی با حکاکی­‌هایی به فارسی دارد که ممکن است کار هنرمندان چینی یا بخشی از هدایای دربار ایران به دربار چین باشد.

* تسنیم: برخی چینی‌ها علاقه قابل توجهی هم به گلستان سعدی دارند،‌ کتابی که قرن‌ها پیش به زبان چینی ترجمه شده است.

بله،‌ در دوره جمهوری چین ملی، ها دِچن (متوفی 1322/1943م) و وانگ جینگ جای (متوفی 1327/1948م) از شاخص‌­ترین مترجمان چینی از فارسی بودند. وانگ گلستان را ترجمه کرد که همراه با ترجمه دیگری از همین اثر به قلم شوئی جین فو بر اساس ترجمه انگلیسی، سبب شهرت گلستان در این کشور شد، به طوری که اغلب قطعات آن از رادیو و تلوزیون چین پخش شده است.

* تسنیم:‌ با این اوصاف باید واژگان زبان فارسی در زبان چینی ریشه داشته باشند؟

بله همین‌طور است. از پیامدهای تاریخ طولانی تماس فرهنگی چینیان و ایرانیان، یکی رواج واژگان زبان‌­های ایرانی در زبان چینی است؛ اما درباره ریشه و پیشینۀ بخش عمده‌­ای از این لغات تاکنون پژوهش درخوری صورت نگرفته است. اولین واژگان گزارش شده در چینی، در سفرنامه جانگ چیان آمده است. لغت چینی برای Persion , Po-si (برگرفته از پارسی، فارسی) است که نخست در «کتاب سلسله وی شمالی» تألیف سال 551-554 به کار رفته است. بر اساس نوشته­‌های کتیبه آرامگاهی نستوری، در سده دوم/ هشتم نام­‌های ایرانی برای روزهای هفته در جوامع مسیحی چین رواج داشته است. برخی آثار نجومی چینی که قدیمی‌ترین آن­ها تقریباً متعلق به همین زمان است، دربردارنده لغات سغدی برای روزها و سیارات است. همچنین در دوره یوان با نزدیک‌­تر شدن مناسبات ایران و چین، بسیاری از غذاهای ایرانی به چینیان معرفی شد که نام برخی از آن­ها در کتاب­‌های چینی مانند کتاب « لوازم خوردن و آشامیدن» آمده است. در دوره مینگ، زایچه نجومی از بی لین دربردارنده نام­‌های فارسی ماه‌­ها و روزهای هفته به الفبای چینی است. بسیاری از اصطلاحات دینی مسلمانان چینی نیز از فارسی گرفته شده است؛ مانند mu-su-er-man (مسلمان)، na-ma-si (نماز) و do-zi-hal (دوزخ) که هنوز در مین مسلمانان رایج است.

* تسنیم:‌ چین از نظر کرسی‌های زبان فارسی نیز به نظر می‌رسد که غنی است و کرسی‌های فعالی هم دارد.

بله ، چین از نظر تعداد کرسی­‌ها در میان کشورهای دارای کرسی زبان فارسی بعد از شبه قاره هند قرار می­‌گیرد. اکنون در چین 12 کرسی زبان فارسی در دانشگاه­‌های مختلف این کشور فعال است.

* تسنیم:‌ در سال‌های اخیر زبان فارسی و کرسی‌ها در چین از چه وضعیتی برخوردار بوده‌اند؟

گسترش زبان فارسی در چین طی 60 سال گذشته به شیوه­‌های نوین دانشگاهی آغاز شده است و طی این 6 دهه، قریب 600 نفر از دانشگاه­‌های چین در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا دانش‌­آموخته شده‌­اند. جز این تعدادی دیگر از چینیان در ایران با مؤسسات غیر دانشگاهی به فراگیری زبان فارسی مشغول بوده‌­اند.

* تسنیم: خب شما چند وقتی است که به کرسی زبان فارسی دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای اعزام شده‌اید،‌ این کرسی از چه وضعیتی برخوردار است؟

دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای (SISU) ابتدا با عنوان مدرسه زبان روسی شانگهای وابسته به دانشگاه انقلاب مردم شرق چین در سال 1949 تا 1950 با توجه به نیاز فوری کشور به افراد روسی­‌دان فعالیت خود را آغاز کرد. از سال 1950 تا 1952 با نام کالج زبان‌های خارجی وابسته به دانشگاه انقلاب مردم شرق چین با کلاس آموزش زبان انگلیسی تغییر نام یافت و زبان ویتنامی و زبان اندونزیایی هم در این کالج فعالیت خود را آغاز کرد. تا اوت 1952، این کالج، نهاد فرهنگی تمام‌عیاری شده بود که گروه­‌های زبان روسی، انگلیسی، برمه‌ای، ویتنامی و اندونزیایی را دارا بود. از سال 1956 تا 1994 با تصویب شورای دولتی چین، نام آن به دانشگاه زبان‌های خارجی تغییر کرد و رشته­‌های فرانسوی و آلمانی هم در آن موقع ایجاد شد.