جای پای محکم کارگران افغان در ایران

معاون وزیرخارجه ایران در واکنش به آن چه که کوتاهی اروپا در عمل به تعهداتش در قبال برجام تعبیر کرد، تهدید کرد که اگر فروش نفت‌‍ ایران به صفر برسد، ممکن است جمهوری اسلامی از برادران و خواهران افغانستانی بخواهد تا ایران را ترک کنند.

این خبر بلافاصله یه یکی از موضوعات داغ جامعه تبدیل شد، به طوری که بسیاری تلاش کردند تا به این موضوع واکنش نشان دهند. از چهره‌های سیاسی گرفته تا فعالان شبکه های اجتماعی، خمشگین شدند و کوشیدند تا به سرزنش آقای «عباس عراقچی» بپردازند. اما در این میان عده اندکی بودند که درک می‌کردند چنین اظهاراتی تنها برای یادآوری نقش ایرانی در ثبات منطقه مطرح شده و ایران واقعا قصد ندارد تا مهاجران افغان را اخراج کند.

به همین دلیل معاون وزیرخارجه کمی بعد گفت: «اصلا بحث اخراج و بازگرداندن مطرح نیست، بحثی که مطرح است، این است که دیگرانی که مسبب بسیاری از مشکلات و مسائل در افغانستان هستند باید به مسئولیت خود عمل کنند. روی صحبت ما به افغانستان و افغان‌ها نیست، بلکه روی صحبت ما با غربی‌ها و اروپایی‌ها است که آنها هم باید به مسئولیت خود درباره افغانستان عمل کنند و به حل مشکل آنان کمک کنند.»

این که اخراج مهاجران افغان از ایران چه پیامدهایی را رقم می‌زند، موضوعی پیچیده است.

حداقل در دو دهه گذشته کارگران افغان در بازار کار امور عمرانی ایران نقش بزرگی داشته‌اند و توانسته‌اند در مشاغل سخت مشغول به فعالیت باشند. در سال ۹۷ به دنبال افزایش نرخ ارز شرایطی پیش آمد که گفته شد پس از آن اشتغال در ایران دیگر به مانند سابق برای افغان‌ها جذابیت ندارد، زیرا پولی که آنها می‌توانند برای خانواده خود در افغانستان بفرستند نسبت به گذشته کاهش یافته است.

به گفته وزارت مهاجرین افغانستان، درباره روند حضور اتباع افغانستان در ایران و اخراج آنها، میان دو کشور توافقنامه رسمی وجود ندارد. علاوه بر آن در اسناد رسمی اقامتی که دولت ایران به اتباع مهاجر افغانستان مقیم ایران داده، هیچگاه کلمه پناهنده و مهاجر استفاده نشده ‌است. در سال‌های آغازین حضور اتباع افغانستان در ایران، بیشتر از عناوینی چون «آوارگان افغان» و «اتباع بیگانه» در اسناد استفاده می‌شد. این موضوع گاهی واکنش‌های حامی پناهندگان را نیز همراه داشته است.

صاحبنظران معتقدند دلیل استفاده از این عناوین به جای «پناهنده» توسط ایران، تلاش تهران برای شانه خالی کردن از بار حقوقی آن بوده ‌است. زیرا در صورتی که برای اتباع افغانستان مقیم ایران «پناهنده» یا «مهاجر» نامیده شوند، این کشور ملزم به رعایت مفاد کنوانسیون و توافق‌نامه‌های بین‌المللی درباره مهاجران افغانستان می‌شود.

پناهندگان افغان كه به طور عمده در پاكستان و ایران سکنی گزیده‏اند، حدود دو پنجم از كل پناهندگان جهان را تشكیل می‌دهند. جنگ طولانی، اقتصاد در هم شكسته و خشكسالی پی در پی افغانستان نه تنها مانعی بر سر راه بازگشت مهاجرین افغانی بوده، بلكه به طور مداوم موج جدیدی از پناهندگان را ایجاد كرده است.

حدود ۹۰ درصد از مهاجرین افغانی كه در ایران پناه گرفته‌اند، در شهرها و روستاها و در میان ایرانیان زندگی و از طریق كار خویش امرار معاش می‌كنند. گفته می‌شود تقریبا همه كارگران افغان به صورت غیر قانونی مشغول به كار می‏شوند. آنها عموما كارگران غیر ماهر و ارزان قیمتی هستند كه هر كاری را كه به آنها پیشنهاد شود؛ می‌پذیرند. این افراد مشاغل سختی را بر عهده گرفته‌اند كه در گذشته مهاجرین روستایی ایران انجام می‌دادند.

پس از پایان جنگ افغانستان در نوامبر ۲۰۰۱ بسیاری از پناهندگان افغانی به كشور خود بازگشتند، ولی به سبب خشونت‌های قومی و فرقه‌ای، فقدان فرصت‌های شغلی و ركود اقتصادی در اكثر نقاط كشور، به تدریج از شمار داوطلبان به بازگشت كاسته شد و برخی از كسانی كه به امید زندگی بهتر به افغانستان بازگشته بودند، دوباره به ایران آمدند. در حال حاضر نیز هیچ چشم‌انداز روشنی برای بازگشت پناهندگان وجود ندارد.

كارگران افغان عرضه نیروی كار ایران را افزایش داده‌اند به همین جهت، طی این دوره افزایش دستمزد كارگران غیر ماهر، به ویژه در بخش ساختمان بسیار كند بوده است. آنها در استان‌های نسبتا پر رونقی چون تهران، اصفهان و خراسان مشغول به كار شده‌اند كه تقاضا برای نیروی كار ساده در آنها بالاست. از آنجا که کارگران ایرانی به سهولت می‌توانند در کشور جا‌به‌جا شوند، حضور کارگران افغان در برخی استان‌ها سبب افزایش نرخ بیکاری در نقاط شهری و روستایی این استان‌ها نشده ولی نرخ بیکاری در کل کشور بالا رفته است.

معمولا افغان‌هایی که در جست‌وجوی کار در بازارهای ایران هستند، کسانی هستند که از لحاظ مهارت و توانایی‌های اقتصادی نمی‌توانند در افغانستان کار کنند و بنابراین بازار کار کشور همسایه برای آن‌ها یک انتخاب ناگزیر است. موضوع دوم هم قرابت‌های زبانی و فرهنگی بین ایران و افغانستان است که این خود یک جاذبه برای کسانی است که می‌خواهند به عنوان نیروی کار به ایران سفر کنند. مساله سوم، دسترسی آسان به ایران است که باعث می‌شود تا حجم وسیعی از کارگران افغان به سمت این کشور سرازیر شوند.